केवळ भारतापुरता जरी विचार करायचा झाला तरी भिक्षेची परंपरा अतिप्राचीन आहे, असे ठामपणे म्हणता येईल.

श्रीसमर्थ रामदास स्वामींनी भिक्षेचे महात्म्य सांगताना श्रीदत्तात्रय भगवान, श्रीगोराक्षनाथ, भगवान शंकर सुद्धा भिक्षा मागतात असा उल्लेख केला आहे. भारतामध्ये दत्त संप्रदाय, नाथ संप्रदाय, श्री शंकराचार्याची संन्यासी परंपरा, रामदासी संप्रदाय त्याच बरोबर चैतन्य महाप्रभूंचा संप्रदाय यामध्ये भिक्षेची परंपरा दिसून येते. त्याच बरोबर बौध्दा मध्येही नि:स्पृह साधक भिक्षा मागतात, यावरूनच त्याना 'भिक्खू ' असे म्हंटले जाते. श्रीराम, श्री कृष्ण श्री गौतमबुद्ध या भारतात होऊन गेलेल्या महापूरुषांच्या चरित्रातही 'भिक्षा' परंपरेचे दर्शन आपल्याला होते. भारतामध्ये प्राचीन काळापासून गुरुकुलातील विध्यार्थी 'भिक्षा' मागत असत. ज्ञानार्जन करणाऱ्या, तप: स्वाध्याय करणाऱ्या स्नातक साधकांना 'भिक्षा' अर्पण करणे हे आपले कर्तव्यच आहे, अशी दृढ धारणा भारतीय समाजात होती व आजही बरयाच प्रमाणात ती टिकून आहे. आजही विविध संप्रदायातील मठ, गुरुकुले, सेवा उपक्रम भिक्षेच्या माध्यमातून चालतात. मात्र भिक्षा मागणे आणि स्वीकारणे या पद्धतीत थोडाफार फरक दिसतो.

भिक्षा - भिक नव्हे दीक्षा

संत परंपरेने स्वीकारलेली भिक्षा पद्धत हि एक दिक्षा आहे, व्रत आहे. भिक्षा म्हणजे भिक नव्हे. देह मन बुद्धी आणि परिस्थिती ने दुर्बल असणाऱ्या व्यक्तीने स्वार्थासाठी मागितलेली ती भीक. आणि देह, मन बुद्धी ने समर्थ व आत्मविकास साधून परिस्थितीवर जय असणाऱ्या ज्ञानी आणि विरक्त, विद्वान आणि विनम्र अशा व्यक्तीने 'परार्थ' आणि परमार्थ यासाठी म्हणजेच समाजहित व आत्मोन्नतीसाठी मागितलेली ती 'भिक्षा' असते. श्री समर्थ म्हणतात -

भिक्षा मागणार्यासाठी यम - नियम

श्री समर्थांनी 'भिक्षा' हे समाज जागृती आणि समाज जोडणीचे साधन म्हणून वापरले. भिक्षा मागणारी व्यक्ती व्रतस्थ आणि निस्पृह असावी.त्या व्यक्तीचे आचार आणि विचार उन्नत असावेत, असे समर्थांना अपेक्षित आहेत. श्रीमत ग्रंथराज दासबोधात 'भिक्षानिरूपण ' समासात जे यम - नियम सांगितले आहेत ते मुळातून अभ्यासणे आवश्यक आहे. ते यम - नियम पुढीलप्रमाणे -

• भिक्षा मागणे हे प्रपंच चालविण्याचे साधन नव्हे.
• भिक्षा हे एक तप आहे.
• भिक्षा मागणाऱ्या ने ज्ञानार्जन आणि ज्ञानदान करावे.
• ज्ञानार्जन आणि ज्ञानदान व्यक्ती कोणाचीही मिंधी असू नये. ती स्वतंत्र असावी.
• त्या साधकाने ठराविक घरी वार लाऊन जेयू नये. तसेच जेथे नित्य अन्नदान चालते (नित्यावली) तेथे सतत जेवावयास जाऊ नये.
• आठ दिवसांचेसुद्धा धान्य एकदम साठवून ठेवू नये. प्रतिदिन आपल्या देह धारणे पुरती भिक्षा मागावी.
• भिक्षा घेणाऱ्याने अल्प संतुष्ट असावे. कोणी मोठ्या प्रमाणावर धान्य आणि द्रव्य देऊ केले तर आवश्यक तेवढेच घ्यावे. अधिक घेऊ नये . (बहुत आणीत घ्यावे I मुष्टी येक II
• एकाच ठिकाणी सातत्याने जाऊ नये. नित्य नूतन हिंडावे. लोक संपर्क वाढवावा. जनजागृती करावी. (भिक्षेने ओळखी होती I भिक्षेने भ्रम चुकतीI)
• भिक्षा हि एक साधना आहे. व्रत आहे. त्यामुळे भिक्षा मागणाऱ्या ने विनम्र असावे. कोणावरही ओरडू नये. कोणी निंदा केली तर रागास येऊ नये. सहन शीलता, धारिष्ट धरावे.
• भिक्षा मागणाऱ्या साधाव गोड मधुर सहज बोलावे.
• मनाचे श्लोक, रामभजनाद्वारे लोकांपर्यंत सद्विचार घेऊन जावे.
• घराघरात जाऊन सर्वांना आपल्या वैयक्तिक आणि सामाजिक कर्तव्यांची जाणीव करून द्यावी.
• हे सर्व करत असताना आपली नि:स्पृहता वैराग्य ढळू देऊ नये. अलिप्तपण सोडू नये.

स्वार्थाचा त्याग करून ज्ञानार्जन आणि ज्ञानदान करणाऱ्या व्यक्तीच्या उदर निर्वाहाची चिंता या 'भिक्षा' पद्धतीमुळे मिटते. साधक कोणीही एका व्यक्तीचा अथवा संस्थेचा उदर राहत नाही. 'भिक्षा' त्याला एक स्वतंत्र आणि स्वाभिमानी जीवन शिकवते. उदर निर्वाहाची साधने जमविण्यात व त्यांची विनियोग, व्यवस्था लावण्यात जाणारा वेळ व शक्ती वाचतात. याशिवाय उदार निर्वाह सारख्या अपरिहार्य गोष्टीची आणि समाज जागृतीच्या कार्याची सांगड घातली गेल्याने कार्यातील निश्चिती व सातत्य कायम राहते. भगवंताच्या भक्तीचा, भजनाचा प्रसार करून लोकांना भक्तीच्या माध्यमातून समाजाच्या तत्कालीन समस्यांची जाणीव करून देऊन शहाणे करणे हा 'भिक्षा' पद्धतीचा मुख्य उद्देश आहे

श्री समर्थ म्हणतात: